Wat Is Entartete Kunst

Je hebt vast wel eens een modern schilderij gezien dat je niet meteen begreep en je afvroeg waarom het ooit zoveel discussie opriep. In het Duitsland van het nationaalsocialistische regime kreeg die discussie een gevaarlijke lading met de term Entartete Kunst. In dit artikel leg ik in heldere taal uit wat die term betekende, hoe de campagne werd georganiseerd, wie erdoor zijn geraakt en waarom dit historisch moment vandaag nog steeds relevant is. Je krijgt context, voorbeelden en kritische duiding zodat je dit beladen onderwerp met kennis van zaken kunt begrijpen.

Betekenis en herkomst van de term

Entartete Kunst betekent ontaarde kunst. Het was de beladen term die het naziregime gebruikte voor kunst die, volgens hun ideologie, afweek van de zogenaamd juiste esthetiek en moraal. De term haakte in op negentiende-eeuwse ideeën over degeneratie, maar werd door de nazi’s doelbewust omgevormd tot een politiek instrument. In de praktijk ging het vooral om moderne stromingen zoals het expressionisme, dada en abstracte kunst, maar ook om werken van Joodse kunstenaars of kunstenaars die niet in de pas liepen. Als je meer context wilt over de artistieke vernieuwingen die toen onder vuur lagen, lees dan ook over moderne kunst en abstracte kunst.

De nazi-kunstpolitiek in de praktijk

Vanaf de machtsovername in 1933 werd de kunstwereld snel onder staatscontrole gebracht. Musea en academies werden gezuiverd, kunstenaars kregen beroepsverboden en kunstcollecties werden heringericht ten dienste van propaganda. Kunst moest volksverbonden, herkenbaar en verheffend zijn en vooral aansluiten bij het geïdealiseerde beeld van de Arische mens. Wat niet paste, werd bestempeld als Entartete Kunst.

De beruchte tentoonstelling van 1937

Het bekendste moment in deze campagne was de tentoonstelling Entartete Kunst in München in juli 1937. Ongeveer zestienduizend werken waren uit musea verwijderd, en een selectie van ongeveer zeshonderdvijftig daarvan werd in krappe zalen dicht op elkaar gehangen. Bijschriften maakten de werken belachelijk en benadrukten de aankoopprijzen om verontwaardiging op te wekken. De opzet was niet informatief, maar beschuldigend. De tentoonstelling reisde jaren rond en trok miljoenen bezoekers, wat de normerende kracht van de staat pijnlijk zichtbaar maakte.

Wie en wat werd geraakt

Kunstenaars als Paul Klee, Wassily Kandinsky, Ernst Ludwig Kirchner, Otto Dix, Max Beckmann, Emil Nolde, Franz Marc, Oskar Schlemmer, George Grosz en Marc Chagall kregen het stempel ontaard. Stromingen als expressionisme, dada en abstractie werden bij voorbaat verdacht, maar ook satire en maatschappijkritiek kwamen in het vizier. Niet zelden was de aanval raciaal of politiek gemotiveerd, los van esthetische argumenten.

Gevolgen voor kunstenaars en collecties

De impact was ingrijpend. Veel kunstenaars emigreerden, anderen zwegen of werden vervolgd. Ateliers werden leeggehaald, carrières gebroken en levens verwoest. Er volgden gedwongen verkopen, onder meer bij de veiling in Luzern in 1939, waar topwerken ver beneden waarde de grens overgingen. Wat geen geld opleverde, werd vernietigd. Decennia later dook er nog roofkunst op, zoals de beroemde vondst in München in 2012, wat laat zien dat de nasleep lang en complex is.

In mijn eigen onderzoek naar tentoonstellingscatalogi en museale dossiers valt vooral op hoe systematisch het beeld werd gemanipuleerd. Door werken uit hun context te halen en ze te omringen met beschuldigende teksten, werd het publiek gestuurd om afkeer te voelen. Die curatorium als wapen is een belangrijk inzicht voor iedereen die hedendaagse cultuurpolitiek wil begrijpen.

Een parallel: Entartete Musik

Niet alleen beeldende kunst werd getroffen. In 1938 volgde Entartete Musik in Düsseldorf, gericht tegen atonale muziek, jazz en muziek van Joodse componisten. Namen als Arnold Schönberg, Kurt Weill en Paul Hindemith werden in de ban gedaan. Dit leidde tot emigratie van veel musici en een verschraling van het muzikale leven in Duitsland, terwijl elders, zoals in de Verenigde Staten, juist een culturele impuls ontstond.

Hoe kijken we er vandaag naar

Tegenwoordig reconstrueren onderzoekers en musea de verhalen achter confiscaties, verkoop en vernietiging, en wordt er gewerkt aan restitutie. Instellingen als het Zentrum für verfolgte Künste in Solingen tonen niet alleen de kunst, maar ook de mechanismen van uitsluiting. Het herinnert ons eraan hoe kwetsbaar artistieke vrijheid is wanneer politiek en ideologie de norm bepalen.

Lessen voor nu

De retoriek achter Entartete Kunst begint vaak met het claimen van een enige juiste smaak, gevolgd door verdachtmaking van andersdenkenden en vervolgens institutionele uitsluiting. Wie dit patroon herkent, ziet sneller wanneer debat omslaat in censuur. Wil je deze discussies kaderen vanuit basisbegrippen, bekijk dan ook wat we verstaan onder beeldende kunst.

Waarom deze term ertoe blijft doen

Entartete Kunst is meer dan een historische voetnoot. Het is een casus die laat zien hoe esthetiek, politiek en macht elkaar kunnen versterken. Juist omdat moderne kunst experimenteert met vorm en betekenis, werd zij een doelwit. Het antwoord daarop is niet alleen geschiedkennis, maar ook het koesteren van pluraliteit in smaak en interpretatie, en transparantie in museaal en marktbeleid.

Conclusie

Entartete Kunst was geen neutrale beschrijving, maar een politiek wapen om kunstenaars te stigmatiseren en het culturele landschap te controleren. De tentoonstelling in München, de confiscaties en de gedwongen verkopen vormden een gecoördineerde aanval op artistieke vrijheid. Door deze geschiedenis te kennen, herkennen we vandaag sneller hoe retoriek, beleid en presentatiepraktijken opinie kunnen sturen. Dat inzicht helpt ons niet alleen om het verleden recht te doen, maar ook om een open en pluriform kunstklimaat te beschermen.